محله چهار منار یزد (به لهجه یزدی: چار مُنار) از محلات قدیمی شهر یزد که امروزه در مرکز شهر قرار گرفته‌است و بزرگترین محلهٔ بافت تاریخی شهر یزد از لحاظ وسعت می‌باشد. این محله به همراه محلهٔ محله فهادان یزد از مهم‌ترین محلات بافت تاریخی و قدیم یزد می‌باشد که مهم‌ترین حوادث سیاسی تاریخ یزد پس از اسلام را در خود دیده‌است.محلهٔ چهار منار تنها محلهٔ بافت تاریخی یزد است که آثار و بناهای آن در دو مقطع زمانی ثبت جهانی شده‌است یکی باغ دولت‌آباد در سال ۲۰۱۱ به همراه هشت باغ ایرانی دیگر ثبت جهانی شد، و درگیری در ۱۸ تیز ماه ۱۳۹۵ که تمامی آثار ثبت ملی این محله به ثبت جهانی رسیدند.
ریشهٔ نام محله
نام قدیم محله کوی بَهروک/پَهروک بوده‌است که در فرهنگ لغت دهخدا بهره به معنای زمین فراخ و میانهٔ وادی ذکر شده‌است که شاید با توجه به موقعیت کوی چهار منار و نام بهروک می‌توان به وسعت آن اشاره کرد احتمال دیگر در مورد نام موضع بهروک که صحیح تر هم به نظر می‌رسد این است که بهروک همان اشتقاق بهره یا همان پَهره فارسی باشد که به بهروک تغییر یافته و به معنای بخش و قسمت می‌باشد احتمالاً بنا به این دلیل که کوچه بهروک خارج از حصار شهر بوده مردم آن را بهره برج و بارو می‌خواندند که به معنای پهلوی برج و بارو می‌بوده‌است یا این احتمال هم وجود دارد که بهروک به معنای قسمتی از موضعی در شهر بوده‌است.
کوی بهروک یا کوچه بهروک نام اصلی محله باید برای زمانی باشد که ساکنان آن زرتشتی بوده‌اند یا اکثریت جمعیت با آن‌ها بوده‌است . وجه تسمیه امروزی آن به مناسبت وجود چهار منار دو مدرسه مقابل هم (معروف به مدرسه چهار منار یا شمسیه) است که به دستور سید شمس الدین محمد بن رکن الدین در سر کوچه بهروک (چهار منار امروزی) ساخته شده‌است که اکنون آرامگاه سید شمس‌الدین بانی مدرسه هم در این مدرسه قرار دارد ولی در حال حاضر اثری از مناره‌ها نیست.
مولف کتاب جامع مفیدی که در قرن نهم یا یازدهم هجری در محله چهار منار می‌زیسته یادآور شده که کوچه بهروک اکنون به چهار منار اشتهار یافته‌است.
وضعیت جغرافیایی
هر چند در طول تاریخ حد و مرز محله‌های شهرهای ایران به‌طور دقیق مشخص نبوده اما منابع ذکر کرده‌اند که این محله از غرب به بلوار دولت آّباد (نواب صفوی) و کوچهٔ دیوار بلند و از شمال غرب به نصرآباد و از شرق به بلوار امامزاده جعفر و محلهٔ مصلی و محلهٔ امامزاده و کوچه میر قطب و از شمال به خیابان انقلاب و محله‌های شیخداد و ابوالمعالی و محلهٔ شاه تهماسب (بعثت) و از شمال شرق به لب خندق و از جنوب به خیابان شهید مطهری و کوچه بیوک و از جنوب شرقی به محلهٔ پشت باغ می‌رسد باید توجه داشت که این مناطق در دهه‌های اخیر جزء کوی چهار منار محسوب می‌شوند و تا چند سال پیش و احداث نکردن خیلی از خیابان‌های جدید یزد وضعیت جغرافیایی محلهٔ چهار منار به صورت دیگری بوده‌است.
موقعیت محله
محلهٔ چهار منار از زمان تأسیسات سید شمس الدین محمد بن رکن الدین یزدی، از قبیل مدرسه و خانقاه و بازار به وجود آمد و آبادان شد و قبل از این اقدامات منطقهٔ کنونی چهار منار متشکل از محلات کوی بهروک و کوچه بُندون (بُندار) (در استشهاد نامه موّرخ ۱۳۱۰ مسجد کوچک همین محله به نام کوچه بندار ضبط شده‌است) و ملتکیه و تخت استاد بوده‌است، هر چند احتمال می‌رود که همبستگی این محلات در طول تاریخ دچار تغییراتی شده باشد به‌طور مثال احتمال دارد ۶۰۰ سال پیش کوچه بندون و کوی چهار منار با هم اتحاد نداشتند و دوباره ۳۰۰ سال پیش متحد شده باشند همان گونه که به گفتهٔ ساکنین قدیمی چهار منار حدود ۶۰ سال پیش بواسطهٔ تلاش سید جلال مَهینی و تعدادی از ریش سفیدان آن موقع چهار منار بار دیگر کوی چهار منار و کوی بندون با هم متحد شده‌اند و تا امروز هم این اتحاد پا برجاست به‌طوری‌که ساکنین کوی بندون خود را چهار مناری معرفی می‌کنند.
ظاهراً محلهٔ چهار منار ابتدا خارج از حصار شهر بوده و بعد از گذشت سالیان طولانی به مرکز شهر تبدیل شده‌است، به‌طوری‌که در منابع تاریخی مسجد میر خضر شاه را با عنوان مسجد جامع یا مسجد جدید جمعهٔ چهار منار ذکر کرده‌اند و مشخص می‌شود نماز جمعه‌ای غیر از نماز جمعه‌ای که در مسجد جامع یزد اقامه می‌شده در آن برپا بوده‌است اما این گونه نبوده‌است که حالت قریه و روستایی داشته باشد حتی حکام یزد تلاش می‌نمودند انتهای خیابان‌ها و باغات حکومتی خود را تا محلهٔ چهار منار برسانند مانند آثار شاه یحیی هر چند قبل از اقدامات میر خضر شاه و افراد دیگر هم محله رونق چشمگیری داشته که این موضوع نشان دهندهٔ زحمات فوق العادهٔ سید شمس الدین در رونق این محله می‌باشد.
طرح تمامی بناهای مهم محله از قبیل مدرسهٔ چهار منار (شمسیه) و خانقاه و حمام و بازار و کتابخانه و داروخانه (یعنی محوطهٔ دانشگاهی با وسایل لازم آن) را از پایتخت ایلخانان مغول تبریز به دستور رشیدالدین فضل‌الله طبیب همدانی وزیر مشهور سلطان ابوسعید بهادر خان که پدر همسر سید شمس الدین بود تعیین فرمود و از طریق قاضی چهاردیه که از امنای سید شمس الدین بود به یزد فرستاده‌اند و بَنایان و معماران عمارت‌ها و ساختمان‌ها را ایجاد کردند.
به دستور سید شمس الدین دو مدرسه در مقابل یکدیگر ساختند و ۴ منار با کاشی‌های سبز رنگ زیبا بر اطراف هر دو مدرسه بنا نهادند و بازاری دو رویه که آب تفت از یک سو و آب نرسو آباد و آب گرد فرامرز از سوی دیگر در میان بازار و محله جاری ساختند “آب گرد فرامرز را در سال ۸۴۹ هجری قمری به دستور سیّد مرتضی امیر جلال الدّین خضر شاه بن غیاث الدّین علی یزدی بعد از احداث مسجد چهار منار جاری ساختند” و ۳۰ دکان و ۴ کاروانسرای (ساباط) بسیار زیبا در محله احداث کردند و تمام ابزار و وسایل لازم را من جمله سنگ‌های مرمر و چوپ و کاشی و… را از پایتخت امپراتوری ایلخانان، تبریز به شهر یزد فرستادند و همچنین موقوفاتی را برای این بناها ثبت کردند از جمله عمارت نه گنبد و بناهای دیگری در یزد و ابرکوه و اصفهان و تبریز.
ساخت و ساز تمام این بناها و عمارت‌ها در سال ۷۱۷ هجری به پایان رسید و در سال ۷۳۳ سید شمس الدین در تبریز از دنیا رفت و جنازه اش را به یزد منتقل کرده و در مدرسه شمسیه به خاک سپردند.
بعدها در دوران صفویه و افشاریه و زندیه و قاجار وسعت این محله به مانند دیگر نقاط شهر یزد گسترش یافت به‌طوری‌که دز دروهٔ حکومت زندیه، کریم خان زند برای به اطاعت درآوردن حاکم یزد محمد تقی خان بافقی بانی باغ دولت‌آباد و مؤسس سلسلهٔ خوانین یزد لشکر خود را از دروازه چهار منار وارد شهر یزد می‌کند یا این که خود باغ دولت‌آباد متصل به دروازه چهار منار بوده‌است این موضع هم بیان گر این نکته است که محلهٔ چهار منار آخرین نقطه شهری یزد بوده‌است (نکتهٔ مهم و عجیب این است که اکثر موقوفات امروزی باغ دولت‌آباد در اصل موقوفات قرن نهم هجری مسجد بزرگ چهار منار می‌باشد). همچنین تا ۳۰۰ سال گذشته بسیاری از زمین‌هایی که امروزه باغ دولت‌آباد در آن قرار گفته‌است یا زمین کشاورزی بوده‌است یا ریگ زار که پس از حکومت محمد تقی خان بافقی آباد گردیده، چه پس از اقدامات محمد تقی خان و چه قبل از آن از محله‌ای به نام دولت‌آباد در تواریخ یزد نامی نیامده است و بارها در تاریخ اشاره شده‌است که باغ دولت‌آباد متصل به دروازهٔ چهار منار می‌باشد که امروزه داخل خود محلهٔ چهار منار قرار دارد.
در تواریخ ذکر شده‌است که در محلهٔ چهار منار در انتها ساباط‌ها و کاروانسراها مشعل‌های آتش را روشن می‌کردند تا کاروان‌ها و مسافران راه را گم نکنند و به سلامت به مقصد برسند بنا بر گفته‌های افراد و سکنهٔ قدیمی محلهٔ چهار منار وظیفه این کار بر عهدهٔ گروهی از ساکنین محله بوده که به چراغچی شهرت داشته‌اند.
تا حدود ۵۰ سال گذشته در محله مکان‌هایی که عملکرد اقتصادی داشتند وجود داشته که از جمله می‌توان به کاروانسرای سید حیدری که محلی برای فروش عمده و جزئی محصولات کشاورزی بوده (این محصولات بیشتر از روستاها و باغ‌های حومهٔ شهر به این مکان آورده می‌شده) و محلی در کنار مسجد بزرگ چهار منار به «نواقلی» اشاره نمود که از تمام بارهای وارده به محل، عوارض دریافت می‌کردند، همچنین وجود چندین بازارچه به صورت پراکنده در این محله مانند بازارچهٔ کاشی زاده (سر حوض ملتکیه)، بازارچهٔ چهار منار (این دو بازارچه بازماندهٔ بناهای سید شمس الدین می‌باشد)، بازارچهٔ میر خضر شاه، و بازارچهٔ کوچه صدری همگی دلیل بر رونق اقتصادی این محله بوده‌است.
اماکن و بناها
محلهٔ چهار منار دارای ۱۱ مسجد، ۶ حسینیه و تکیه، ۴ زیارتگاه، ۴ خانهٔ تاریخی، ۳ گرمابه و حمام ،۵ آب‌انبار، ۷ مدرسه، ۲ پارک، ۱ باغ بزرگ و ۱ هتل و ۲ سفره خانه و رستوران سنتی و ۱ کارخانه و ۱ باشگاه ورزشی می‌باشد که به شرح زیر است
مساجد
مسجد میر خضر شاه (مسجد بزرگ چهار منار)
مسجد آقا سید جواد حیدری (دروازه)
مسجد موسی بن جعفر
مسجد حسنیه
مسجد حوضی
مسجد امام هادی (سید علی رشتی)
مسجد حضرت ابوالفضل (سنگ‌تراشی)
مسجد الزهرا فردوس
مسجد علی میدانشاهی
مسجد علوی (علویه)
مسجد؟
حسینیه‌ها
حسینیهٔ بزرگ چهار منار (حسینیهٔ مُلتکیه/مُلتکیه)
حسینیهٔ شهدا چهار منار (کوچه بندن)
حسینیهٔ قمر بنی هاشم (توتُک)
حسینیهٔ فردوس
بیت الرقیه چهار منار
بیت الزهرا
زیارتگاه‌ها
بقعهٔ سید شمس الدین
بقعهٔ شاه سید رضا
بقعهٔ سید جلال الدین
آرامگاه پیر علم
خانهٔ‌های تاریخی
خانهٔ شیشه بری
خانه تریاکچی (عدل)
خانه عالِمی
خانهٔ جنب مدرسهٔ شمسیه
حمام‌ها
حمام چهار منار
حمام کلاه‌دوز
حمام بهار انقلاب
آب‌انبار
آب‌انبار کوچه بندون
آب‌انبار کاروانسرا
آب‌انبار حوض ملتکیه چهار منار
آب‌انبار طاهری
آب‌انبار باغ دولت‌آباد
مدارس و آموزشگاه‌ها
مدرسه شهید مهندس اصغر نهمت اللهی (آذر یزدی)
مدرسه شهید مرادی (سمیه)
مدرسه شهید قدک فروشان (بزرگسالان البرز)
مدرسه شاه ولی
مدرسه صدریه (آموزشگاه استثنائی‌ها)
مدرسه دکتر حسابی
مدرسه ۱۷ شهریور
پارک‌ها
هیچ‌کدام از این دو پارک استانداردهای لازم، برای محیط تفریحی را ندارند و بیشتر جنبهٔ اسمی پارک را دارند تا عنوان کاربری آن.
پارک و مجموعهٔ ورزشی چهار منار (کاونسرای سید حیدری)
پارک شهید سبحانی
هتل‌ها
هتل ثلاثی
رستوران سنتی
رستوران سنتی سور
رستوران و اقامتگاه سنتی ساباط
باغ‌ها
باغ دولت‌آباد
